TÊMBANG MÅCÅPAT/ TÊMBANG CILIK

TÊMBANG MÅCÅPAT/ TÊMBANG CILIK

Têmbang Måcåpat yaiku têmbang tradisional ing tanah Jåwå. Yèn sinawang såkå kéråtå båså, Måcåpat iku maknané “måcå papat-papat”. Macané pancèn rinakit sabên patang wandå (suku kata). Ing pêrkêmbangané, Måcåpat bisa ditêgêsi warnå-warnå, kåyåtå :

1.    Måcåpat biså ditêgêsi måcå nganggo pêdhotan/singgêtan sabên patang wandå, ora mung måcå papat-papat. Nanging kang kåyå mangkéné ora kudu, amargå nyatané cacahé wandå sabên gåtrå ora mêsthi biså dipånthå-pånthå dadi papat-papat.

2.    Måcåpat ugå biså ditêgêsi måcå pat. Isiné cakêpan nyritakaké kadadéyan ing ndonyå, kéblat papat lima pancêr.

3.    Måcåpat biså ditêgêsi måcå cêpêt, amargå måcå têmbang Måcåpat pancèn luwih cêpêt tinimbang måcå têmbang Gêdhé utåwå têmbang Têngahan.

4.    Måcåpat biså ditêgêsi påncå arpat, yaiku limå sandhangan guru lagu kåyåtå a, i, u, é, lan o.

5.    Måcåpat biså ditêgêsi måcå mat, têgêsé måcå kanthi diêmataké, yaiku måcå kanthi nggatèkaké kaéndahaning lagu, biså ugå måcå kanthi iråmå.

6.    Måcåpat biså ditêgêsi måcå pat utåwå måcå kaping papat, têgêsé måcå kapisan iku Kakawin, måcå kapindho iku têmbang Gêdhé, måcå katêlu iku têmbang Têngahan, lan måcå kapapat iku têmbang Cilik.

7.    Måcåpat ugå biså ditêgêsi måcåkêp, måcå cakêpan, utåwå måcå syair têmbang kang dimetafisis dadi Måcåpat.

Måcåpat akèh diênggo ing sapérangan sastrå Jåwå Têngahan lan sastrå Jåwå Anyar. Yèn disandhingaké karo kakawin, aturané ing Måcåpat luwih gampang. Kitab-kitab jaman Mataram Anyar kåyå Sêrat Wédhåtåmå, Sêrat Wulangrèh, Sêrat Wirid Hidayat Jati, Sêrat Kalåthidå, lan liyå-liyané dirakit nganggo têmbang Måcåpat.

Manut riwayaté têmbang Måcåpat iku kariptå déning pårå wali, Têmbang iku minångkå pralambang uriping manungså, wiwit lahir nganti mati. Kanthi ringkês biså kaandharaké kåyå ing ngisor iki.

Manungså lair ing ngalam ndonyå, mêtu såkå guwå garbå (MIJIL), nalikå isih cilik kudu dituntun utåwå dikanti (KINANTHI), yèn wis rumåjå (SINOM), duwé råså trêsnå utåwå awèh katrêsnan marang wong liyå (ASMÅRÅDÅNÅ), sing nandhang trêsnå; swasanané katon éndah lan manis (DHANDHANGGULÅ), sawisé mêngku kulåwårgå kudu ngêrti (GAMBUH) marang prakaraning urip, manåwå wis tuwå uripé bakal ngambang (MASKUMAMBANG) mikiraké donyå lan akhérat (PANGKUR), tambah tuwå saya mundur (DURMÅ) ing kadonyan, mung mikir ngadhêpi akhérat mulå gêntur ngibadahé, sawisé mati atêgês pêgat ruhé (MÊGATRUH), banjur dibuntêl utåwå dipocong (PUCUNG) mulå banjur diarani manåwå têmbang Måcåpat iku cacahé ånå 11.

Wondéné panganggoné têmbang Måcåpat ing kasusastran, mêsthi waé kudu kanthi ngèlingi “watak”-é têmbang siji-siji. Mungguh wataké têmbang Måcåpat siji-sijiné iku kåyå kang kasébut ing ngisor iki :

1.	Kinanthi	:	Awatak “sênêng, asih, trêsnå”. Mathuké kanggo mêndharaké piwulang, caritå kang ngêmu suråså asih-trêsnå lan asmårå, gandrung-gandrung.
2.	Pucung	:	Awatak “kêndho, tanpå grêgêt-saut”. Mathuké kanggo ing caritå kang sajak mung sakêcapané, tanpå kamêmpêngan.
3.	Asmårådånå	:	Awatak “sêngsêm, sêdhih, prihatin”. nanging sêdhih utåwå prihatin margå kataman ing lårå asmårå. Mathuké kanggo ing caritå kang isi suråså namung asmårå.
4.	Mijil	:	Awatak “wêdharing råså”. Mathuké kanggo ing caritå kang isi pitutur, nanging ugå kênå tumrap ing caritå gandrungan.
5.	Maskumambang	:	Awatak “nalångså keråntå-råntå”. Mathuké kanggo mêdharaké råså-pangråså kang ngêrês, nggrêgês, nalångså keråntå-råntå.
6.	Pangkur	:	Awatak “sêrêng”. Mathuké kanggo ing caritå kang ngêmu suråså sêrêng, sajak grêgêtan. Yèn pitutur, yå pitutur sing sêrêng sêmu srêngên, yèn gandrung, yå gandrung sing sêrêng, gandrung-gandrung kapirangu. Lumrah ugå kanggo ing caritå pêrang.
7.	Sinom	:	Awatak “ gapyak, rênyah”, cocok karo jênêngé. Sinom såkå garbané têmbung “si + ênom”. Mathuké kanggo sêsorah, caritå kang isi pitutur.
8.	Dhandhanggulå	:	Awatak “luwês, rêsêp”. Tumrap ing caritå kang ngêmu suråså kapriyé waé biså mathuk, pancèn luwêsan. Kanggo ing bêbukå prayogå, kanggo mêdharaké piwulang yå kênå, kanggo caritå kang isi gandrung-gandrung ugå kênå, kanggo panutuping anggitan yå lumrah.
9.	Durmå	:	Awatak “galak, muntab”. Mathuk kanggo mêdharaké råså ati nêpsu, ati kadêrêng sêrêng, utåwå kanggo caritå pêrang.
10.	Gambuh	:	Awatak “rumakêt, kulinå, wanuh-wani”. Mathuk kanggo mêdharaké pitutur kang rådå sêrêng margå wis kêdugå, lumrahé nganggo båså ngoko, yå basané wong kang wis kulinå, rakêt sêsrawungané.
11.	Mêgatruh	:	Awatak “sêdhih-kingkin kaworan nglokro” (putus asa). Mathuké kanggo mêdharaké råså gêtun pungun-pungun, nalångså keråntå-råntå.

Têmbang Måcåpat kaikêt ing wêwaton/aturan sing diarani guru, yaiku :

1.    Guru gåtrå              : cacahing gåtrå (larik) sabên sapådå (bait).

2.    Guru wilangan        : cacahing wandå (suku kata) sabên sagåtrå.

3.    Guru lagu               : tibaning swårå ing pungkasaning gåtrå.

Guru gåtrå, guru wilangan lan guru laguné têmbang Måcåpat :

1.	Kinanthi: 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i (6 gåtrå)
2.	Pucung: 12u, 6a, 8i, 12a (4 gåtrå)
3.	Asmårådånå: 8i, 8a, 8e/o, 8a, 7a, 8u, 8a (7 gåtrå)
4.	Mijil: 10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u (6 gåtrå)
5.	Maskumambang: 12i, 6a, 8i, 8a (4 gåtrå)
6.	Pangkur: 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i (7 gåtrå)
7.	Sinom: 8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8i, 12a (9 gåtrå)
8.	Dhandhanggulå: 10i, 10a, 8e, 7u, 0i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a (10 gåtrå)
9.	Durmå: 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7i (7 gåtrå)
10.	Gambuh: 7u, 10u, 12i, 8u, 8o (5 gåtrå)
11.	Mêgatruh:12u, 8i, 8u, 8i, 8o (5 gåtrå)

Tulådhå têmbang Måcåpat.

1.        MIJIL

MIJIL SÊKARSIH

laras sléndro pathêt sångå

2	5	6	6	.	6	6	6	1	2	2	0
Po-	må	ka-	ki		på-	dhå	di-	pun	é-	ling,
6	5	6	6	.	6 1	6.16.5	0
ing	pi-	tu-	tur		ing-	ngong,
2	2	1	6 1	.	5	2	3	5	.	232	1.6	0
si-	rå	u-	gå		sa-	tri-	yå	a-		ra-	né,
6	1	6	2	.	1	6	6	6	6	6	0
ku-	du	an-	thêng		jat-	mi-	kå	ing	bu-	di,
2	2	2	2	2	2	0
ru-	ruh	sar-	tå	wa-	sis,
1	1	6	2	.	6 1	6.5	0
sa-	mu	ba-	rang-		i-	pun.

2.        KINANTHI

KINANTHI SÊKAR GADHUNG

laras sléndro pathêt sångå

5	6	1	1	1	1	.	1.6	1 . 2	0
Kang	a-	ran	bê-	bu-	dèn		lu-	hur,
1	6	5	5	.	5 6	5.3 2	.	1 2	1 . 6	0
du-	du	bån-	då		du-	du		ngèl-	mi,
1	2	2	2	.	1	1	1 2	1 . 6 5	0
u-	gå	du-	du		ka-	pin-	têr-	an,
5	5	5	6	.	2	1	6	2	0
lan	u-	gå	på-		rå	wi-	na-	sis,
2	3	5	6	.	6 1	5.3 2	.	1 2	1.6 5	0
å-	på	ma-	nèh		ka-	su-		gih-	an,
5	6	1	1	1	1	.	1 6	2.161.6	0
na-	nging	mung	su-	ci-	ning		a-	ti.

3.        SINOM

SINOM GRANDÈL

laras pélog pathêt nêm

1	2	2	2	.	1	1	1	1	0
Nu-	la-	dhå	la-		ku	u-	tå-	må
6	5	5	5	.	6	1	2 1	6 5	0
tum-	prap-	ing	wong		ta-	nah	Ja-	wi
1	2	2	2	1	6	6	6 5	0
wong	A-	gung	ing	ngèk-	si	gån-	då
6	6	6	5	6	2	2 1	6	0
Pa-	nêm-	bah-	an	Sé-	nå-	pa-	ti
3 5	5	5	5	6	6	6	0
ka-	pa-	ti	a-	mar-	su-	di
1	2	3	1	6	5	.	565	3 2	0
su-	da-	nên	hå-	wå	lan		nêp-	su
5	6	6	6	6	5 3	5 6	0
pi-	nêp-	su	tå-	på	brå-	tå
6	6	6	5	6	2	1	6	0
ta-	na-	pi-	ing	si-	ang	ra-	tri
3	5	5	5	.	5	6	1	1	2	6	5	565	3 2
a-	mê-	ma-	ngun		kar-	yé	nak	tyas		ing	sa-	så-	må

4.        ASMÅRÅDÅNÅ

ASMÅRÅDÅNÅ BÅWÅRÅGÅ

laras sléndro pathêt sångå

2	2	2	2	2	5	6	6	0
Po-	må	po-	må	wê-	kas	ma-	mi,
6	1	1	1	.	6	6	5	2	0
a-	nak	pu-	tu		å-	jå	lé-	nå,
2	3	2	5	3	2	1	6	0
å-	jå	ka-	tung-	kul	u-	ri-	pé,
6	1	1	1	.	6	6	5	2	0
lan	å-	jå	du-		wé	ka-	rê-	man,
6	6	6	6	6	5	5	0
ma-	rang	pê-	pa-	ès	do-	nyå,
2	3	2	5	3	2	1	6	0
si-	yang	da-	lu	di-	pun-	é-	mut,
6	6	6	5	6	1	6	5	0
yèn	u-	rip	mang-	gih	han-	tå-	kå.

5.        DHANDHANGGULÅ

DHANDHANGGULÅ BUMINATAN

laras sléndro pathêt sångå

2	5	6	6	.	6	1	2	2	2	2	0
La-	mun	si-	rå		ang-	gê-	gu-	ru	ka-	ki,
2	2	1	6	.	5	6	6	6	6	6	0
ha-	mi-	lih-	å		ma-	nung-	så	kang	nyå-	tå,
5	6	6	6	.	6	6	6 1	6.5
ing-	kang	bê-	cik		mar-	ta-	bat-	é,
5	6	6	6	.	6	6 1	6	0
sar-	tå	kang	wruh		ing	khu-	kum,
5	5	2	2	.	5	6	1	.	6	2.16	0
kang	ngi-	ba-	dah		lan	kang	wi-		ra-	ngi,
1	2	2	2	2	2	2	0
so-	kur	o-	lèh	wong	tå-	på,
1	1	6	2	6 1	6.5
ing-	kang	wus	a-	mung-	kur,
1	2	.	2	2	2	2	2	2	0
tan	mi-		kir	pa-	wè-	wèh	ing	lyan,
5	3	2	1 6	.	6	6	6	6	6	1	2	2	0
i-	ku	pan-	tês		si-	rå	gu-	ron-	nå-	nå	ka-	ki,
5	6	1	6	2	.	1	6 1	0
sar-	ta-	né	ka-	wruh		å-	nå.

6.        GAMBUH

GAMBUH

laras pélog pathêt nêm

2	3	5	5	5	5 3	5 6	0
Sê-	kar	gam-	buh	ping	ca-	tur,
6	5	3	2	.	2	3	5	5	5 3	5.6	0
kang	ci-	na-	tur		po-	lah	kang	ka-	lan-	tur,
2	1	6	2	.	2	2	2	2	3	1	6	5	0
tan-	på	tu-	tur		ka-	tu-	lå	tu-	lå	ka-	ta-	li,
2	2	2	2	3	1	2	3	0
ka-	da-	lu-	war-	så	ka-	tu-	tuh,
3	5	6	5	3	2 3	1 2	2	0
ka-	pa-	tuh	pan	da-	di	a-	won.

7.        MASKUMAMBANG

MASKUMAMBANG

5	6	1	1	.	1	1	1	1	2	3	1 2 1	6 . 5	0
Na-	dyan	si-	lih		bå-	på	bi-	yung	ka-	ki	ni-	ni,
1	2 3	3	3	2	1 .  2	0
sê-	du-	lur	myang	sa-	nak,
6	5	5	5	.	6	1 . 2	6 5 3	2 . 1	0
ka-	la-	mun	mu-		ruk	tan	bê-	cik
1	2	3	1	2	3	.	3 2	3 . 5	0
no-	ra	pan-	tês	yèn	dèn		nu-	tå.

laras pélog pathêt nêm

8.        PANGKUR

PANGKUR GAGAH KASLAMETAN

laras pelog pathet nem

3	5	5	5	.	3	3	3	3	0
Wêr-	di-	né	sa-		bar	mang-	kå-	nå,
3	5	5	5 6	.	1	1	1	1	1	.	123	21	0
da-	tan	kêm-	bå		ing	sa-	ba-	rang	ma-		kar-	ti,
5	6	1	1	.	1	1	1 2	1	0
nga-	pu-	rå	mring		på-	rå	lu-	put,
1	6	5	5	5	5	4 5	0
lim-	pat	ing	pang-	ngra-	i-	tå,
3	5	5	6	.	1	1	1	1	1	2	3	3	0
tan	ka-	sê-	så		was-	på-	då	ing	am-	bêg	sa-	du,
6	1	1	1	1	1	1	1	0
tan-	dang-	gra-	yang	mung	sa-	ma	dyå,
1	2	3	1	2	3	.	653	2.1	0
tan-	duk	a-	ris	u-	lat		ma-	nis.

9.        DURMÅ

DURMÅ

laras pêlog pathêt barang

3	5	6	7	.	7	7	7	7	6	6.7	5	3.2	0
No-	ra	mun-	dur		wa-	tê-	ké	sa-	tri-	yå	tå-	må,
2 3	5	5	5	.	5	6	7.6.5	0
man-	têp	la-	buh		nê-	ga-	ri,
2	3	2	7	5	6	0
ri	Sang	Kum-	bå-	kår-	nå,
6	6	6	6	6	6	5.6
duk	prang	lan	ka-	pi	bå-	lå,
6	7	2	2	2	2 1	.	2	3.2
ing	tyas-	nyå	da-	tan	gu-		ming-	sir,
5	6	7	.	565	3.2
tan	pi-	san		nyip-	tå,
3 5	5	5	5	5	.	6	7.6.5	0
ban-	tu	ka-	dang	kang		si-	sip.

10.    MÊGATRUH

MÊGATRUH

laras sléndro pathêt sångå

6        3      5       6   .    6        5        6       3   .    1          1    1 2    1.21.6    0 

Si-    grå    mi-    lir    sang    gè-    thèk    si-    nång-    gå    ba-      jul,

6        1      1 6    1 2   .   6         3   .  3 5   3.532    0

ka-   wan    då-    så      kang    nja-    gè-     ni,

5          5       5 3   235  .   1        1   .   321     6.5    0

ing    ngar-    så     mi-    wah    ing    pung-    kur,

2       1      2    3 5   .   1      1     321    6.5    0

ta-    na-   pi    ing      ka-  nan   kè-    ring,

3         3       3 2       1    .    2        3    .    3 5   3.53 2    0

sang   gè-    thèk    lam-    pah-   nyå        a-      lon.

11.    PUCUNG

PUCUNG

laras slendro pathet sanga

5	5	3	2	6	6	6	1	5	5	3	2	0
Ka-	mu-	la-	né	ka-	lu-	wak	nom	no-	man-	i-	pun,
6	1	5	2	1	6	0
pan	da-	di	sa-	tung-	gal,
6	1	6	2	1	6	1 6	5	0
pu-	cung	a-	ra-	né	pu-	ni-	ki,
5	6	1	2	1	1	6	5	6	6	6 1	1	0
yèn	wus	tu-	wå	ka-	lu-	wak-	é	pi-	sah	pi-	sah.